Dünya genelinde yaklaşık 140 ülkede hizmet veren uluslararası denetim ve danışmanlık firması Ernst and Young (EY), Mart 2025 tarihinde yayımladığı “Shadow Economy Exposed: Estimates for the World and Policy Paths” (Gölge ekonomi açığa çıktı: Küresel değerlendirme ve politika önerileri) başlıklı raporunda, kayıt dışı ekonominin durumu ile ilgili değerlendirmelerde bulundu.
Dünyada Gölge Ekonomi
Gölge ekonomi ya da kayıt dışı ekonomi, vergilendirilmeyen ve kayıtlara geçirilmeyen ekonomik faaliyetleri tanımlar. Bu kapsamda, kayıtlı işletmelerin vergi kaçırma veya vergiden kaçınma amacıyla gelir beyanında bulunmamaları, kayıt dışı faaliyet yürüten sokak satıcıları veya yasa dışı üretim gibi durumlar yer alır. Gölge ekonomi, devletlerin vergi gelirlerini azaltmanın yanı sıra, adil rekabeti de engelleme riski taşır.
Türkiye’de Gölge Ekonomi
Elde edilen verilere göre, Türkiye’de gölge ekonominin 2023 itibarıyla GSYH’nin yaklaşık yüzde 30’unu kapsadığı tahmin ediliyor. Gölge ekonominin ülke içindeki oranı ise yüzde 16,1’dir. 2000 yılından bu yana, 2023 yılına kadar gölge ekonominin oranı yüzde 10,9, 2013-2023 arasında yüzde 2,4, 2019-2023 arasında ise yüzde 2,5 oranında azalma göstermiştir.
Türkiye, gölge ekonomi oranı yüksek olan ülkeler arasında yer alırken, rapor bölgedeki “üst-orta gelir grubundaki” ülkeler arasında konumlandığını da vurguluyor. Gölge ekonomiyi tetikleyen temel unsurlar arasında yüksek vergi oranları, kamu hizmetlerinin etkinliği, yüksek işsizlik oranı ve aile emeğine dayalı işgücü oranının yüksekligi göz önünde bulunduruluyor.
Rapor, Türkiye’de gölge ekonominin aktif ve pasif bileşenleri hakkında da bilgi veriyor. Aktif bileşenler, isteyerek vergi dışı işlemlerden oluşurken, pasif bileşenler özellikle tüketicilerin farkında olmadan kayıtdışı işlemlere taraf olmasını içeriyor. Türkiye’de her iki bileşen de yaygın olmakla birlikte, aktif kayıt dışılığın daha baskın olduğu belirtiliyor.
Mali Kaybın Boyutu
Rapora göre, gölge ekonominin Türkiye’deki mali etkisi GSYH’nin yüzde 3 ila 4’ü arasında değişmektedir. Mali kayıplar ise ağırlıklı olarak KDV (Katma Değer Vergisi), gelir vergisi ve kurumlar vergisi alanlarında görülmektedir. Vergi açığı, kamu yatırımlarını (eğitim, sağlık, altyapı) kısıtlayarak, kayıtlı işletmeler için de rekabette haksızlık yaratmaktadır.
Kayıt Dışı ile Mücadelede Önerilen Politikalar
Raporda, kayıt dışı ekonomi ile başa çıkabilmek için beş temel strateji önerilmektedir:
- Vergi sistemine olan güvenin artırılması,
- Kayıt dışı işletmelerin kayıt altına alınması,
- Teknoloji kullanımı ile denetim süreçlerinin güçlendirilmesi,
- Üçüncü taraf verilerinin (banka kayıtları, e-ticaret vb.) kullanılması,
- Kurumlar arası ve uluslararası iş birliğinin geliştirilmesi.
Türkiye’ye yönelik özel önlemler ise şunlardır:
- e-fatura ve e-arşiv sistemlerinin yaygınlaştırılması,
- POS cihazlarının kullanımının zorunlu hale getirilmesi,
- Nakit ödemelerin sınırlandırılması,
- Küçük işletmelere yönelik vergi kolaylıkları ve teşvik edici hibeler.
Rapor ayrıca, Türkiye’de kadınların ve gençlerin sıklıkla kayıt dışı çalıştığı ev hizmetleri, tarım gibi alanlarda sosyal politikaların güçlendirilmesinin önemine de dikkat çekiyor.
Teknik Altyapıda Türkiye Öne Çıkıyor
Teknik altyapıda Türkiye, olumlu bir örnek teşkil etmekte. Kurumlar arası veri paylaşımının kolaylaşması, gölge ekonomiyi ve vergi boşluklarını azaltırken, dijitalleşmenin önemi de artmaktadır. Girişimlerin bilişim sistemlerine entegrasyonu, farklı kuruluşlar arasında veri paylaşımını geliştiren Türkiye, kamu ve özel sektörden (ticari bankalar dahil) gelen verilerin depolanmasını iyileştiren dijital araçları kullanmaktadır.
Gölge Ekonomi ile Mücadele Uzun Bir Süreç
Rapor, Türkiye gibi gelişmekte olan ülkelerde gölge ekonominin azaltılmasının uzun vadeli ve çok yönlü bir strateji gerektirdiğini vurguluyor. Sadece cezai önlemlerin yetersiz kalabileceği, eğitim, dijitalleşme, vergi reformları ve kamu güvenini geliştirecek geniş çaplı dönüşüm politikalarının da hayata geçirilmesi gerektiği ifade ediliyor. EY’nin raporuna göre, Türkiye gölge ekonomideki azalma eğilimlerine rağmen, potansiyel gelirini tam olarak değerlendiremiyor. Bu kaybın azaltılması, kamu maliyesinin güçlenmesi ve sürdürülebilir kalkınmanın ivme kazanması açısından büyük bir öneme sahiptir.
Kaynak: Ekonomim
